Tất cả các môn học đều có mục
đích là hiểu biết. Hiểu biết để được thoả mãn, và hơn nữa hiểu biết để hành
động. Con người, khi sanh ra đã mang theo những bất mãn và thắc mắc. Những bất
mãn và thắc mắc ấy một khi chưa được thanh toán, thì còn là nguyên do của muôn
ngàn đau khổ.
Với một khối óc và một trái tim,
con người sinh hoạt khác hẳn loài vô tình. Bao nhiêu lo âu, giận ghét, bao
nhiêu yêu thương say đắm đã gây cho con người những cuộc khủng hoảng triền miên
về đời sống tình cảm. Thêm vào đó, những câu hỏi về giá trị cuộc sống được đặt
ra cấp bách và khẩn thiết không khác gì vấn đề cơm áo. Nhìn những cảnh tượng
đau thương, nhìn những cuộc bể dâu thay đổi của kiếp sống, con người bàng hoàng
tự hỏi mình là ai, đâu là nguồn gốc của tất cả các hiện tượng, trước mình là ai và sau mình sẽ có những gì.
Vì sao muôn loại tồn tại, tồn tại để mà tương tàn tương sát, tồn tại để chứng
kiến bao nhiêu nỗi thảm sầu, ý nghĩa của cuộc sống là gì? Con người sẽ về đâu
sau khi chết? Tất cả những ý nghĩ ấy đến trong trí óc chúng ta như những cơn
gió lốc bạo tàn. Con người làm sao có được hạnh phúc trong trạng thái thắc mắc
nghi ngờ đó của tâm tưởng?
Bao nhiêu bất mãn và thắc mắc thì bấy
nhiêu đau khổ. Người ta chỉ có thể hạnh phúc khi đã làm thoả mãn những bất mãn
và thắc mắc kia. Và như thế thì chỉ có cách là phải hiểu biết.
Song
có người bảo: ''Sự hiểu biết ấy, đối với đại đa số quần chúng không cần thiết
chút nào. Quần chúng ít thắc mắc về những vấn đề siêu hình kia''.
Nhưng
ta thử hỏi: Quần chúng có cần thắc mắc về vấn đề nhân sinh không? Hành động
theo đường lối nào, làm sao mà hành động để xây dựng được một đời sống hoà
bình, hạnh phúc? Không ai sống trong xã hội mà không cần biết về vấn đề đó. Bởi
vì có những nhu cầu không thể thiếu được đối với con người đang sống trong xã
hội. Dù si ám đến đâu, tôi cũng có thể nhận được rằng tôi cần cơm áo, nhà cửa,
tôi cần đến những mối liên lạc giữa tôi với mọi người trong xã hội. Mà muốn có
nhận thức sự sống về đường lối nhân sinh, tôi phải có một nhận thức về vũ trụ.
Tự nhiên giới và nhân sự giới có những tương quan hết sức mật thiết, những liên
lạc hết sức chặt chẽ, và con người muốn thông hiểu nhân sự giới, trước tiên
phải có nhận thức rõ ràng về tự nhiên giới.
Huống
nữa vấn đề nhân sinh không chỉ là vấn đề no cơm ấm áo. Con người muốn sinh hoạt
cho ra người, nghĩa là cuộc sống phải có văn hoá, có hướng đến Chân, Thiện, Mỹ.
Và dù ta không có những thắc mắc siêu hình, ta cũng phải giải quyết những vấn
đề siêu hình. Bởi vì những nhận thức về nguyên lai và cứu cánh của vũ trụ bao
giờ cũng là nền tảng cho cho một nhận thức về đường lối nhân sinh.
Tóm
lại, con người cần, rất cần phải hiểu biết. Các môn học của con người là nhằm
cung cấp sự hiểu biết đó cho loài người.
Môn
học thường tự hào về mình hơn hết là Khoa Học. Khoa học thường tự hào bằng cứ
hoàn toàn vào thực nghiệm và tìm hiểu được nhiều hiện tượng. Làm như thể không
còn môn học nào khác biết căn cứ trên thực nghiệm để tìm hiểu các hiện tượng
nữa cả.
Khoa học chỉ có thể giải thích những
hiện tượng và những sự kiện xảy ra trong sự tương quan giữa những hiện tượng
ấy. Đối tượng của khoa học là những hiện tượng khách quan mà ai cũng có thể đo
lường và kiểm soát được ở mọi địa phương, mọi trường hợp. Cái biết của khoa học
chỉ là cái biết về những hiện tượng, cho nên cái nhìn của khoa học là cái nhìn
chi li, vì thế, khoa học tránh không trả lời những câu hỏi về ý nghĩa, giá trị,
và nguyên uỷ cuộc đời. Khoa học không thể vượt ra ngoài những hiện tựơng cụ
thể. Thật đúng như lời của nhà triết học Pierre Jean: ''Cái thứ khoa học biết
thì biết nhiều mà hiểu thì không hiểu gì hết''. Vì thế, cái khao khát hiểu biết
tuyệt đối của con người không thể nhờ khoa học giải đáp được.
Đứng về phương diện nhân sinh, ''Khoa
học mà không có lương tri thì chỉ tổ phá hoại tâm hồn'' nền văn minh vật chất,
con đẻ của khoa học, đã tiến đến chỗ cùng cực với một sức phá hoại ghê gớm: cái
biết của khoa học ở đây cũng không phải là cái có thể giải quyết được một cách
căn bản vấn đề nhân sinh.
Tâm lý học và Xã hội học có thể đi xa hơn. Cái biết
của tâm lý học và xã hội học có thể vượt khỏi cái biết hiện thời và hiện xứ của
khoa học, có thể khám phá ra nhiều nguyên do cả nhiều sự kiện tâm lý xã hội.
Tuy nhiên đứng về phương diện tuyệt đối, tâm lý học và xã hội học vẫn không có
cao vọng giải quyết được những thắc mắc siêu hình,và đứng về phương diện nhân
sinh, các môn học này cũng chưa định được giá trị và tiêu chuẩn cho các hiện
tượng tâm lý, xã hội.
Triết học có một cái nhìn tổng quát hơn
rộng rãi hơn. Triết học chủ trương giải quyết những vấn đề siêu hình, và nương
vào những đường lối nhân sinh phù hợp. Triết học muốn tìm đến bản thể chân
tướng vũ trụ vạn hữu, chủ trương hoặc nhất nguyên, hoặc đa nguyên, hoặc vô
nguyên... Tuy bước đầu cũng có căn cứ trên thực nghiệm đấy nhưng dần dần lìa xa
thực nghiệm để đi xa vào những biên giới siêu hình xa thẳm. Những lối giải
quyết thật táo bạo và cố nhiên là không thể kiểm soát được bằng thực nghiệm. Từ
xưa đến nay, biết bao nhiêu triết gia, biết bao nhiêu lý thuyết chủ trương
không giống nhau, và ta có thể biết được đâu là chân lý. Cái mà hôm qua người
ta gọi là chân lý thì hôm nay đã không còn là chân lý nữa rồi. Cái mà hôm nay
mọi người cho cho là chân lý, ngày mai có thể là sai lạc. Lý trí con người khổ
sở vô cùng trong khi đi tìm chân lý, và đến bây giờ con người lại đâm ra nghi
ngờ không biết rằng có khả năng đạt đến chân lý hay không? Sự nghi ngờ đó quả
đã tố cáo sự kém hèn của cái trí thức nhân loại. Cái biết của triết học đã bâng
quơ như thế thì làm sao hướng dẫn được nhân sinh một cách vững vàng chắc chắn?
Nương vào đâu có chỗ an tâm lập mạng? Con
người chỉ còn biết nương vào tôn giáo. Tôn giáo phần nhiều được thành lập trên
đức tin, bác bỏ hẳn phần lý trí. Ở trong địa hạt này, con người phải đặt hết sự tin tưởng vào một đấng thần linh, sống
đúng theo những giáo điều định sẵn để chờ một ngày giải thoát. Con người ở đây
được yên ổn hơn, nhưng thương thay, không dám nghĩ và làm một điều gì mà mình
cho là đúng mà ngược lại với giáo điều cố định. Triết học là thuần hiểu mà tôn
giáo thì lại thuần tin. Cái biết ở đây không còn có cánh để có thể mong bay xa
được nữa.
Đạo Phật, như trong bài trước chúng tôi
đã nói, bao gồm cả khoa học, tâm lý học, xã hội học triết học và tôn giáo.
Không có một vấn đề nào thuộc siêu hình, một vấn đề nào thuộc về nhân sinh mà
đạo Phật không đề cập đến. Tuy đạo Phật không đề cập đến tất cả những chi tiết
của môn học kia, song ta có thể tìm ở đạo Phật những nguyên tắc tổng quát giải
thích được mọi vấn đề.
Đạo Phật lấy sự sống làm căn bản
và chủ trương giải thoát con người khỏi tình trạng sinh hoạt đau khổ, nên chi
những giải quyết của Phật giáo là rất thực tiễn.
Về các hiện tượng, đạo Phật không chủ
trương tìm hiểu cặn kẻ. Bởi sự tìm hiểu đó không có lợi ích gì cho sự tiến bộ
trên đường giải thoát. Đức Phật dạy lý nhân quả, lý nhân duyên tương quan tương
thành để chỉ bày con đường diễn biến thành hoại của muôn vật. Người Phật tử cần
thấy tương duyên ấy mà quan sát, tu tập xây dựng. Một quan niệm tương quan
tương duyên chẳng hạn có thể làm cơ sở cho một nguyên tắc tổ chức xã hội, một
nguyên tắc giáo dục hợp lý, và là nguyên do phá tất cả những chấp mê mờ sẵn có
của chúng ta.
Trong kinh Bách Dụ, đức Phật có thuật câu
chuyện: Một người bị tên độc, khi thấy mọi người bảo rút mũi tên ra, thì ngăn
lại bảo: ''Khoan, để tôi hỏi xem ai bắn mũi tên này, người đó tên họ là gì, ở
xứ nào, thuốc độc này lấy ở đâu ra, công hiệu ra sao đã''. Nếu dần dà tìm hiểu
cho hết chứng ấy thứ thì thuốc độc đã thấm vào làm cho người ấy chết rồi. Cho
nên việc quan hệ là phải nhổ mũi tên ra và rửa thuốc. Cái biết kia chẳng quan
hệ chi. Đức Phật chỉ dạy những cái biết cần thiết để cho con người giải thoát
khổ thôi. Mà những cái biết Phật dạy là những cái biết lớn lao, không phải là
những cái biết lặt vặt.
Cái biết nào là cái biết lớn lao?
Cái biết về sự sinh tử và giải thoát.
Với một trí tuệ giác ngộ, đức Phật đã đạt
đến chân lý tuyệt đối. Nhưng chân lý tu tuyệt đối ấy phải do mỗi người tự chứng
ngộ. Chân lý kia không thể giải bày trên văn tự được.Vì những thứ này có một
giá trị rất kém cỏi. Nếu Phật có giải bày thì cũng chỉ giải bày được bóng dáng
của chân lý mà thôi. Sự chỉ bày ấy có căn cứ trên sự giác ngộ thấu đạt, chứ
không phải là những suy luận siêu hình vẫn vơ như ở triết học. Giáo lý viên
giác và duy nghiệp của Phật dạy chẳng hạn, có thể thuyết minh được nguyên uỷ
của vũ trụ nhân loại và vạch được con đường đi cho nhân loại. Giáo lý duy thức
trình bày cặn kẻ những hình tướng và tác dụng của tâm lý con người, chính xác
rành rẽ sâu xa gấp mấy lần tâm lý học thực nghiệm. Và còn nguyên tắc tổ chức xã
hội nào hợp lý mà làm thỏa mãn chúng ta hơn là nguyên tắc'' tự biến, cọng
biến'' của giáo lý duy nghiệp? Con người nương vào giáo lý Phật dạy để tìm
hiểu, để thực hành, cải tạo bản thân mình và xã hội mình, để được giải thoát và
giác ngộ. Nhưng con người không bị bắt buộc phải tuân theo giáo lý ấy một cách
mù quán. Phật dạy:''Đừng vội tin tưởng một điều gì dù điều đó là do một vị truyền giáo chỉ dạy. Phải suy nghĩ kĩ
lưỡng trước khi tin, và khi tin rồi phải cương quyết thực hành để đi đến kết
quả''. (Kinh Kalama)
Nhờ tìm hiểu thực hành, chứng đạt, con
người có thể cởi mở được tất cả những nghi nan, những thắc mắc. Từ một quan
niệm chính xác- Quan niệm duy nghiệp- về vũ trụ và con người Phật tử đi đến một
quan niệm hợp lý về sự sống. Người ta tìm thấy ở đạo Phật sự thỏa mãn về lý
trí, về tình cảm. Con người ở đây không bị
gò ép, đè nén, con người ở đây không bị thắc mắc nghi nan. Con người ở
đây có thể tìm được chỗ an tâm lập mạng.
Cái biết của bậc giác ngộ là ''cái biết cùng khắp, chân chính và cao tột''
(vô thượng chính biến tri giác). Lời dạy của bậc giác ngộ gọi là giáo pháp.
Phật tử tìm hiểu chứng nghiệm chân lý chỉ trình bày trong giáo pháp ấy để đi
đến cái biết chân chính kia mà phá tan mọi thắc mắc. Lòng tin ở đây được lý trí
kiểm soát, cái tri đi đến cứu cánh một lần với cái hành.
Đó là nói về phương diện khao khát chân lý. Còn về phương diện
nhân sinh, giáo lý bày giải nguyên tắc tổ chức sinh hoạt xã hội, và những
phương pháp luyện nên một nhân cách siêu việt, chỉ bày một nếp sống hướng thiện
giải thoát.
Kho tàng kinh điển còn đó, chúng ta sẽ dần
dần tìm học và sẽ thấy rằng cái biết của Phật quả là một cái biết rộng lớn và
cao đẹp vô song.
{—]–{