Đạo Phật là gì? là một triết học, một khoa học, một luân lý,
hay một tôn giáo? Cho đến bây giờ, vẫn còn rất nhiều người thắc mắc về vấn đề
này.
Trước mắt tôi là một quyển sách. Nếu
bạn hỏi rằng vì sao tôi thấy được quyển sách đó, tôi sẽ trả lời: vì tôi có đôi
mắt. Lý ấy ai cũng công nhận. Câu trả lời tuy không sai, nhưng không đúng hẳn.
Phải, muốn thấy được cuốn sách ta cần phải có đôi mắt, nhưng đồng thời cần phải
có ánh sáng, có không gian, và ít ra cuốn sách không bị cái gì che lại... Bao
nhiêu điều kiện cầm thiết để tôi có thể thấy được cuốn sách. Những điều kiện ấy
tương hợp để tôi có thể thấy được một sự vật. Khi bạn hỏi tôi rằng đạo Phật có
phải là một triết học không, một tôn giáo không, tôi sẽ trả lời rằng: ''Chẳng
quan hệ gì lắm với những tên gọi ấy, bởi vì đạo Phật không phải chỉ là một tôn
giáo, một triết học hay một khoa học''.
Đạo Phật không phải chỉ là một siêu
hình học, dù đạo Phật có đề cập đến những thắc mắc siêu hình. Siêu hình chỉ là
một phương diện của đạo Phật, và ngoài phương diện ấy đạo Phật còn nhiều phương
diện khác nữa. Đạo Phật có phải là một triết học không? Phải. Có phải là một
luân lý không? Phải. Đạo Phật là tất cả cái gì cũng có đầy đủ trong đạo Phật.
Nhưng nếu chỉ nghiên cứu sâu xa về một mặt mà bảo đạo Phật chỉ là một triết
học, một luân lý, hay một tôn giáo, thế là đã nhìn đạo Phật một cách phiến
diện.
Câu chuyện về năm người mù sờ voi
giúp cho chúng ta hiểu thêm về vấn đề này. Người sờ chân, bảo voi là cái cột
nhà. Người sờ đuôi bảo voi là cái chổi. Nhưng thực ra voi không phải như cái
cột nhà, dù nó có bốn chân giống bốn cột nhà. Không phải như cái chổi dù nó có
cái đuôi giống như cái chổi. Cũng như thế người chú trọng đến phương diện triết
học sẽ cho đạo Phật là một triết học, kẻ chú trọng đến tôn giáo sẽ cho đạo Phật
là một tôn giáo.... Kỳ thực đạo Phật không chỉ là một tôn giáo, hay luân lý.
Đạo Phật bao gồm tất cả triết học, luân lý, tôn giáo, huyền học...
Có người bảo rằng đạo Phật tuy không
phải chỉ là triết học, một luân lý, nhưng có thể gọi đó là một tôn giáo, bởi vì
chính hình thức đầy đủ của một tôn giáo. Nhưng có nhiều người, mà nhất là người
Tây phương thấy đạo Phật không thờ một đấng tạo hoá nào, thì chủ trương ngược lại
rằng đạo Phật không phải là một tôn giáo mà chỉ là một triết học. Họ nói ''nếu
đạo Phật là một tôn giáo thì lấy gì chứng minh rằng đạo Phật là một chân lý
thần khải. Nguyên lý thần truyền nào làm nền tảng cho sự thành lập tôn giáo
này?''.
Câu hỏi đó thường được nêu ra trong giới
học giả Tây phương. Nhưng thực ra, chẳng có gì quan hệ. Dù ta gọi đạo Phật là
triết học hay là một tôn giáo đi nữa thì đạo Phật cũng chính là đạo Phật, đạo
Phật không vì thế mà thay đổi đi chút nào. Tiếng tôn giáo là một tiếng mới,
trong tam tạng kinh điển ngày xưa ta không tìm thấy tiếng nào có nghĩa tương
đương.
Người đặt ra nghi vấn trên cho rằng
''Tôn giáo thì phải có thần khải, phải có yếu tố thần truyền, thiêng
liêng''. Định nghĩa này có vẻ tạm thời
quá. Chúng ta thử mở một cuốn từ điển ra sẽ thấy ''Tôn giáo: sự liên lạc giữa
người ta với một thế giới hữu ngã''. Nhưng không phải ai cũng công nhận như
thế. Nếu ta đem hỏi một tư tưởng gia, một nhà huyền học, một nhà triết học...
thì ta sẽ thấy mỗi người định nghĩa tôn giáo một cách khác tuỳ theo sự suy nghĩ
sự hiểu biết của họ. Và trong số các lối định nghĩa, sẽ có những định nghĩa
không bắt buộc tôn giáo phải là một sự thần khải, phải nhờ một đấngThượng đế
hay có một yếu tố linh thiêng.
John Stuart Mill bảo: ''Sự chủ yếu của
tôn giáo là hướng tất cả mọi xúc cảm và mọi ước muốn của mình một cách nhiệt
thành về một đối tượng lý tưởng được xem như siêu tuyệt nhất''. Voltaire cho
rằng '''Tôn giáo là một thứ vô lý đặt ra để bắt đa số phục tùng''. Một cuốn tự
điển Nga Sô bắt chước theo quan niệm của Voltaire, cho rằng ''Tôn giáo là sự
tin tưởng vào thần linh, một sự tin tưởng không
căn cứ trên nền tảng khoa học nào cả''.
Auguste Come cho rằng: ''Tôn giáo là sự thờ phụng nhân loại''. Whitehead bảo ''Tôn giáo là sự sinh hoạt cá
nhân trong đơn độc vắng lặng. Nếu anh không sinh hoạt trong vắng lặng đơn độc
thì anh không phải là người có tôn giáo''.
Và Aldous Huley bảo: ''Tôn giáo
là một lối giáo dục nhờ đó mà con ngưòi có thể tự giới''.
Vậy thì không có một công thức
nhứt định nào cả. Và lối định nghĩa nào cũng có lý riêng của nó. Ta có quyền
nhận hay không nhận định nghĩa của kẻ khác, tuỳ theo ý ta. Nếu bạn muốn dùng
định nghĩa của Voltaire hay của cuốn tự điển Nga Sô thì tuỳ ý bạn, nhưng người
khác như tôi thì không nhận được định nghĩa đó.
Miễn là bạn đừng bắt mọi người nhận định nghĩa bạn là đúngvà cho tất cả
các định nghĩa khác là sai. Ý tưởng thần khải là một ý tưởng có từ lâu. Không
những kinh Vệ đà được xem là thần khải mà khoa học ngày xưa của ấn Độ, của Trung Hoa cũng được xem là thần khải nữa.
Văn phạm Sancrit, dân Ấn Độ tin
rằng cũng là một thứ thần khải. Chính trong hiện thời ở ấn Độ và ở Trung Hoa
cũng còn nhiều người tin rằng khoa y dược là một khoa học do thần truyền dạy.
Cho đến phép cấy lúa, bói toán cũng là một thứ thần khải. Chính trong hiện thời,
ở Ấn Độ, ý tưởng thần khải là một ý tưởng rất xưa và rất sơ khai nhưng vẫn còn
được tin tưởng và lưu hành. Vậy thì có quan hệ gì lắm đâu ở chỗ thần khải hay
không thần khải? Nếu một tôn giáo mà tôi không có sức hiểu và thực hành theo
được, nếu tôn giáo ấy không có ảnh hưởng và hậu quả gì đến tôi, thì dù nó có
thần khải hay không, đối với tôi nó vẫn là vô nghĩa.
Trái lại, nếu một tôn giáo không
có thần khải mà tôi hiểu được, thực hành được có thể đem lại cho tôi nhiều ảnh
hưởng tốt và những hậu quả tốt thì tôi vẫn tôn thờ phụng sự như thường.
Vậy ta không cần thắc mắc ở chỗ thần
khải hay không thần khải, đạo Phật là một tôn giáo hay không là một tôn giáo.
Ta phải vượt ra ngoài những loại định nghĩa kia, như thế mới hiểu được đạo Phật
là gì. Ta cũng có thể gọi đạo Phật là một triết học, một tôn giáo, nếu ta muốn
nhưng không phải vì thế mà ta biến cải được đạo Phật. Đạo Phật là đạo Phật hay
nói rõ hơn, đạo Phật là những giáo lý của Phật dạy. Hay nói cách khác Đạo Phật là lời những Phật
dạy có như thế thôi.